TÜRKİYE 8. KALKINMA PLANI - ENERJİ

a) Mevcut Durum

2004 yılında sanayide yaşanan canlanma enerji tüketimine de yansımıştır. Sanayi yakıt ve elektrik kullanımındaki gelişmelere paralel olarak, 2004 yılında sanayi sektörü birincil enerji tüketiminde önceki yıla göre yüzde 8,1 oranında bir artış beklenmektedir. Tarım ve ulaştırma sektörlerinin enerji tüketimlerinin de 2003 yılına göre artacağı tahmin edilmektedir.

2004 yılında ülke ekonomisinin içinde bulunduğu istikrarlı büyüme sürecinin devamı neticesinde; 2004 yılı birincil enerji tüketiminin 2003 yılındaki 83,9 milyon ton petrol eşdeğerinden (MTEP) 87,9 MTEP'e ulaşması ve böylece kişi başına enerji tüketiminin 1.193 KEP (kilogram petrol eşdeğeri)'den 1.232 KEP'e yükselmesi beklenmektedir.

Geçmiş yıllarda düzenli bir artış sergileyen doğal gaz tüketimi, 2004 yılında gerilemiştir. 2004 yılı sonu itibarıyla, doğal gaz tüketiminin bir önceki yıla göre yüzde 1,6 oranında azalarak 19,1 MTEP'e düşmesi beklenmektedir. Bu düşüşün nedeni elektrik üretiminde doğal gazın hidrolikle ikame edilmesidir.

Son yıllarda yurt çapında olumlu seyreden yağışlar sonucu barajların su seviyelerinde kayda değer yükselmeler gözlenmiştir. Enerji üretiminde yerli kaynakların öncelikle kullanılması politikası çerçevesinde, barajların doluluk oranlarının yükselmesi hidrolik üretime olumlu yansımıştır. 2004 yılı hidrolik enerji üretiminde bir önceki yıla göre yüzde 37,8 oranında bir artış olacağı tahmin edilmektedir.

Birincil enerji tüketimindeki artışa rağmen, birincil enerji üretim miktarında önemli bir artış beklenmemektedir. 2003 yılında 24,0 MTEP olan birincil enerji üretiminin, 2004 yılında 24,8 MTEP olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Birincil enerji tüketimindeki yüksek artışlara rağmen yerli üretimin hemen hemen aynı düzeylerde seyretmesi, ithalat bağımlılık oranını artırmaktadır. 2003 yılında yüzde 71,5 olarak gerçekleşen bu oranın 2004 yılında yüzde 71,8'e çıkması beklenmektedir.

2003 yılında 141,2 milyar kWh olarak gerçekleşen elektrik tüketiminin 2004 yılında yüzde 7,3 oranında bir büyüme ile 151,4 milyar kWh'e ulaşacağı tahmin edilmektedir. 2003 yılında 2.006 kWh olarak gerçekleşen kişi başına elektrik tüketiminin ise 2004'de 2.122 kWh olarak gerçekleşmesi beklenmektedir.

2003 yılı sonu itibarıyla 35.587 MW olan elektrik santralları toplam kurulu gücü, 2004 yılında yeni santralların ilavesiyle yüzde 4,6 oranında artarak 37.207 MW'a ulaşmıştır. Kurulu güçteki bu artış, talebin çok üzerinde bir arz imkanı sunmaktadır. Bu nedenle kapasitenin önemli bir bölümü atıl kalmaktadır. Toplam kurulu güçteki bu artış, Yap-İşlet kapsamında devreye alınan 770 MW kurulu güce sahip Ankara Doğal Gaz Kombine Çevrim Santralı, 360 MW'lık ilk ünitesi işletmeye alınan Afşin-Elbistan B ve 320 MW'lık Çan termik santralları ile Batman HES (3-4 üniteler)'den kaynaklanmaktadır.

2003 yılında 140,6 milyar kWh olarak gerçekleşen elektrik üretiminin, 2004 yılında yüzde 8,1 oranında artışla 152 milyar kWh'e yükseleceği tahmin edilmektedir. Elektrik üretiminde doğal gaz yakıtlı santrallar yüzde 38,8, hidrolik santrallar yüzde 32, linyit yakıtlı santrallar ise yüzde 14,5 oranında paya sahiptir.

Toplam elektrik üretimi içinde 2003 yılında yüzde 45,2'lik paya sahip olan doğal gaz, 2004 yılında yüzde 38,8 olması beklenen payı ile ciddi bir düşüş göstermiştir. Bu düşüşün nedeni hidrolik üretime ağırlık verilmiş olmasıdır.

2003 yılında 0,6 milyar kWh olarak gerçekleşen net elektrik ithalatı, 2004 yılında net ihracata dönüşmüş olup net ihracatın 0,6 milyar kWh olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir. Bu durum, ana ithalat ülkesi olan Bulgaristan'ın sözleşme şartlarını yerine getirmemesinden ve ilk kez serbest piyasa faaliyetleri kapsamında Irak'a elektrik ihracatı yapılmasından kaynaklanmaktadır. 2004 yılında elektrik ihracatının 1,1 milyar kWh'e ulaşması beklenmektedir.

2005 yılında, birincil enerji ve elektrik enerjisi üretim ve tüketim değerlerinin hedef alınan ekonomik büyümeye paralel bir seyir takip etmesi beklenmektedir. Bu çerçevede birincil enerji tüketiminin yaklaşık yüzde 6,2 oranında artarak 93,3 MTEP'e, kişi başına birincil enerji tüketiminin ise yüzde 4,8 oranında bir artışla 1.291 KEP'e ulaşacağı tahmin edilmektedir.

Yapılan çalışmalar çerçevesinde, enerji tüketimindeki artışın sürmesine rağmen enerji üretimindeki artışın düşük kalması beklenmektedir. 2004 yılında 24,7 MTEP olarak gerçekleştiği düşünülen birincil enerji üretiminin, 2005 yılında yüzde 7,5 artışla 26,6 MTEP'e çıkacağı tahmin edilmektedir. Böylece, birincil enerji talebinin ithal kaynaklardan karşılanma oranının 2005 yılında yüzde 71,5'e düşmesi beklenmektedir.

2005 yılında artması beklenen birincil enerji tüketiminin hidrolik dışındaki bütün kaynakların tüketimindeki artışı da beraberinde getirmesi beklenmektedir. Oransal olarak en yüksek artışın yüzde 22,5 ile linyit tüketiminde görülmesi beklenmektedir. Hidrolikte ise yüzde 8,8 oranında bir azalma beklenmektedir.

2004 yılında 151,4 milyar kWh olarak gerçekleşmesi beklenen elektrik tüketiminin, 2005 yılında yüzde 7 oranında bir büyüme ile 162 milyar kWh'e ulaşacağı tahmin edilmektedir. 2004 yılında 2.122 kWh olarak tahmin edilen kişi başına elektrik tüketiminin ise, 2005 yılında 2.241 kWh olması beklenmektedir.

2005 yılında elektrik santralları toplam kurulu gücü, yüzde 3,6 oranında bir artışla 38.552 MW'a ulaşacaktır. Elektrik üretiminin ise yüzde 7 artışla 162,6 milyar kWh'e ulaşması beklenmektedir. Elektrik üretiminde doğal gaz yakıtlı santralların yüzde 40,6, hidrolik santralların yüzde 27,3 ve linyit yakıtlı santralların yüzde 18,5'lik paylarla ilk sıraları alacağı tahmin edilmektedir.

2005 yılında doğal gaz yakıtlı santralların elektrik üretimindeki payında artış olacaktır.

Elektrik enerjisinde özel sektörün daha aktif katılımını temin için, elektrik enerjisi piyasasının serbestleştirilmesi yönünde, yasal çerçevede, önemli adımlar atılmıştır.

4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanununa ilişkin ikincil mevzuat çalışmaları büyük ölçüde tamamlanmıştır. Henüz tamamlanmamış olan ve serbest piyasanın çalışması için önem arzeden Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği, Talep Tahminleri Yönetmeliği, Arz Güvenilirliği ve Kalitesi Yönetmeliği ve Ölçüm Yönetmeliğinin çıkarılmasına ilişkin hazırlıklar sürdürülmektedir.

Elektrik Piyasası Kanunu ile öngörülen rekabetçi serbest piyasa yapısının işlerlik kazanmasında ciddi bir ilerleme kaydedilememiş ve gelinen aşamada hedeflenen piyasa yapısına doğrudan bir geçişin zorluğu dikkate alınarak, belirli bir geçiş dönemini öngören Elektrik Enerjisi Sektörü Reformu ve Özelleştirme Stratejisi Belgesi Yüksek Planlama Kurulu Kararı olarak 17 Mart 2004 tarihinde yayımlanmıştır. Strateji Belgesi, nihai hedef olan serbest piyasanın oluşturulması için gerekli adımları tanımlamış ve bu adımların atılmasını bir takvime bağlamıştır. Belge uyarınca, elektrik dağıtım sisteminin 21 bölge olarak yeniden yapılandırılması, kamu elektrik üretim varlıklarının portföy üretim şirketleri olarak yapılandırılması, maliyet bazlı tarife uygulamasına geçilmesi, ancak ilk uygulama dönemi boyunca, ülke çapında aynı abone gruplarına eşit fiyatla satış yapılmasını sağlamak için fiyat eşitleme mekanizmasının kurulması, dağıtım bölgelerinin özelleştirilmesi işlemlerinin 2005-2006 yılları içerisinde gerçekleştirilmesi, üretim varlıklarının özelleştirilmesi işlemlerinin piyasa yönetim sisteminin işler hale geleceği Temmuz 2006 tarihi itibarıyla başlatılması öngörülmektedir.

Strateji Belgesinde, geçiş döneminde herhangi bir arz sıkıntısının yaşanmaması için gerekli önlemlerin alınacağı belirtilmiştir. Bu nedenle, serbest piyasa yapısına geçiş için gerekli düzenlemeler yapılırken, ülkenin yakın dönemdeki enerji ihtiyacını riske etmeyen bir seviyede yatırımların sürdürülmesi de önem arz etmektedir. Bu yüzden, yatırım programı içinde yer alan ve tamamlandığında ülkenin elektrik üretimine büyük miktarda katkı sağlayacak olan projelerin normal seyrinde yürümesi için finansal tedbirlerin alınması gerekmektedir.

Serbest piyasa düzenine geçişten önceki dönemde Yap-İşlet (Yİ), özellikle Yap-İşlet-Devret (YİD) ve İşletme Hakkı Devri (İHD) kapsamında yüksek tarifelerle bağlanan ve elektrik alım garantisi içeren sözleşmelerin, serbest işleyen bir piyasa düzenine aykırılık yarattığı görülmektedir. Bu sözleşmelerden dolayı, yeni sistemin esasını teşkil eden rekabet için gerekli olan müzakereye tabi serbest elektrik enerjisine yer kalmamaktadır. Söz konusu garantilere sahip santralların bir yandan piyasaya avantajlı biçimde girecekleri, bir yandan da sarmal maliyete neden olarak elektrik fiyatının artmasına yol açacakları düşünülmektedir. Enerji tarifelerini artıracak bu durumun, hem ekonominin lokomotifi olan ve Türkiye'deki elektrik fiyatlarının dış pazarlarda rekabeti zorlaştırdığını sık sık tekrar eden sanayi sektörünü, hem de dar gelirli vatandaşları zor bir duruma düşüreceği düşünülmektedir. 4628 sayılı Kanunda da piyasaya uyumlaştırılması öngörülen sözleşmelerin yeni sistemde sorunsuz yaşayabilmesi için devam eden sözleşme tadilatı çalışmaları tamamlanmalıdır.

b) Amaçlar, İlkeler ve Politikalar

Enerji arz planlamasında, enerjinin zamanında, kesintisiz ve yeterli miktarda sağlanabilmesi, aynı zamanda arz maliyetinin olabilecek en düşük seviyede tutulması temel amaçtır.

Doğal gazın, Doğal Gaz Piyasası Kanunu doğrultusunda ve serbeştleştirme programı çerçevesinde şehiriçi dağıtım ihaleleri yoluyla elektrik dışı kullanımının artırılmasına yönelik çalışmalara devam edilecektir.

Yeniden yapılandırma çalışmaları sürerken ve enerji piyasası serbestleştirilirken, ülkede enerji açığı meydana gelmemesi için gerekli planlamalar yapılacak; yatırım, üretim ve işletme faaliyetlerinde herhangi bir aksamanın ortaya çıkmaması için gereken tedbirler alınacaktır.

Elektrik üretim santrallarının ve dağıtım bölgelerinin özelleştirilmesi sırasında kamuya ek yük gelmemesine özen gösterilecektir. Özelleştirme uygulamalarının, özel kesimin sektöre çekilmesini sonraki süreçte de teşvik edecek şekilde sağlıklı bir anlayışla yapılmasına dikkat edilecektir.

Elektrik dağıtım sisteminde meydana gelen ve dünya ortalamalarının çok üstünde seyreden kayıp-kaçak oranlarında önemli bir azalma, elektrik faturalarının tahsilatında iyileşme hedeflenmektedir.

Elektriğin hem üretim, iletim ve dağıtımında, hem de nihai tüketiciler tarafından kullanımında enerji verimliliğini sağlamaya dönük tedbirlerin geliştirilmesine, bu alanda yapılacak yatırımların teşvik edilmesine önem ve öncelik verilecektir.

İklim değişikliğiyle ilgili uluslar arası eğilimler paralelinde sera gazı emisyonunu azaltıcı çevresel tedbirlere ağırlık verilmeye devam edilecek, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarının geliştirilmesi çalışmaları desteklenecektir.
               ENERJİ ÜRETİM VE TÜKETİMİNDE DEĞİŞMELER

ELEKTRİK ENERJİSİ ÜRETİMİNİN ENERJİ KAYNAKLARINA GÖRE DAĞILIMI (m: gwh)

ELEKTRİK ENERJİSİ TÜKETİMİNİN KULLANICI GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI (GWh)

Kaynak: Devlet Planlama Teşkilatı