Bor, yeryüzünde toprak, kayalar
ve suda yaygın olarak bulunan bir elementtir. Toprağın bor
içeriği genelde ortalama 10-20 ppm olmakla birlikte ABD'nin
batı bölgeleri ve Akdeniz'den Kazakistan'a kadar uzanan yörede
yüksek konsantrasyonlarda bulunur. Deniz suyunda 0.5-9.6 ppm,
tatlı sularda ise 0.01 - 1.5 ppm aralığındadır. Yüksek
konsantrasyonda ve ekonomik boyutlardaki bor yatakları, borun
oksijen ile bağlanmış bileşikleri olarak daha çok Türkiye
ve ABD'nin kurak, volkanik ve hidrotemal aktivitesinin yüksek
oduğu olan bölgelerde bulunmaktadır (Woods, 1994).
Tarihte ilk olarak 4000 yıl
önce Babiller Uzak Doğu'dan boraks ithal etmiş ve bunu
altın işletmeciliğinde de kullanmışlardır. Mısırlıların da
boru, mumyalamada, tıpta ve metalurji uygulamalarında kullandıkları
bilinmektedir. İlk boraks kaynağı Tibet Göllerinden elde edilmiştir.
Boraks; koyunlara bağlanan torbalarda Himalayalar'dan Hindistan'a
getirilmiştir. Eski Yunanlılar
ve Romalılar boratları temizlik maddesi olarak kullanmıştır. İlaç
olarak ilk kez Arap doktorlar tarafından M.S. 875 yılında kullanılmıştır.
Borik Asit 1700'lü yılların başında borakstan yapılmış,
1800'lü yılların başında ise elementer bor elde edilmiştir (Moseman,
1994).
Elementer bor 1808 yılında Fransız
Kimyacı Gay-Lussac ile Baron Louis Thenard ve bağımsız olarak İngiliz
kimyacı Sir Humpry Davy tarafından bulunmuştur.
Bor, biri amorf ve altısı kristalin
polimorf olmak üzere, çeşitli allotropik formlarda bulunur. Alfa
ve beta rombohedral formlar en çok çalışılmış olan kristalin polimorflarıdır.
Alfa rombohedral strüktür 1200 °C'nin üzerinde bozulur ve 1500
°C'de beta rombohedral form oluşur. Amorf form yaklaşık 1000 °C'nin
üzerinde beta rombohedrale dönüşür ve her türlü saf bor ergime
noktasının üzerinde ısıtılıp tekrar kristalleştirildiğinde beta
rombohedral forma dönüşür.Bor elementinin kimyasal özellikleri
morfolojisine ve tane büyüklüğüne bağlıdır. Mikron ebadındaki
amorf bor kolaylıkla ve bazen şiddetli olarak reaksiyona girerken
kristalin bor kolay reaksiyona girmez. Bor yüksek sıcaklıkta su
ile reaksiyona girerek borik asit ve diğer ürünleri oluşturur.
Mineral asitleri ile reaksiyonu, konsantrasyona ve sıcaklığa
bağlı olarak yavaş veya patlama şeklinde olabilir ve ana ürün
olarak borik asit oluşur.
Bor elementinin
özellikleri
Özellik |
Değeri |
Atom ağırlığı |
10.811±0.005 veya 0.007 |
Ergime noktası |
2190+20 °C |
Kaynama noktası |
3660 °C |
Isıl genleşme katsayısı(25-1050 °C arası, 1 °C için) |
5x106-7x106 |
Knoop sertliği |
2100-2580
HK |
Mohs sertliği (elmas-15) |
11 |
Vickers sertliği |
5000 HV |
Kristal suyu içeren boratlar
Kernit (razorit), Tinkalkonit, Boraks (Tinkal,) Sborgit,
Eakwrit, Probertit, Üleksit, Nobleit, Gowerit, Florovit, Kolemanit,
Meyerhofferit, İnyoit, Preseit(pandermit), Tercit, Ginorit, Pinnoit,
Kaliborit Kurnakavit, İnderit, Predorazhenskit, Hidroborasit, Larderellit,
Ammonioborit, Veatçit, p-Veatçit.
Ticari Önemi Olan Bor Mineralleri
Mineral
|
Formülü
|
% B2O3
|
Bulunduğu yer
|
Boraks
(Tinkal)
|
Na2B4O7.10H2O
|
36.6
|
Kırka,Emet,Bigadiç,
A.B.D
|
Kernit
(Razorit)
|
Na2B4O7.+H2O
|
51.0
|
Kırka,
A.B.D., Arjantin
|
Üleksit
|
NaCaB5O9.8H2O
|
43.0
|
Bigadiç, Kırka, Emet,
Arjantin
|
Propertit
|
NaCaB5O9.5H2O
|
49.6
|
Kestelek, Emet, A.B.D
|
Kolemanit
|
Ca2B6O11.5H2O
|
50.8
|
Emet, Bigadiç, Küçükler,
A.B.D
|
Pandermit(Priseit)
|
Ca4B10O19.7H2O
|
49.8
|
Sultançayır, Bigadiç
|
Borasit
|
Mg3B7O13Cl
|
62.2
|
Almanya
|
Szaybelit
|
MgBO2(OH)
|
41.4
|
B.D.T. (Eski S.S.C.B.)
|
Hidroborasit
|
CaMgBO11.6H2O
|
50.5
|
Emet
|
Boraks (Tinkal)
Tabiatta genellikle renksiz ve saydam olarak bulunur. Ancak içindeki
bazı maddeler nedeniyle pembe, sarımsı, gri renklerde de bulunabilir.
Sertliği 2- 2.5, özgül ağırlığı 1.7 gr/cm3 B2O3 içeriği
% 36.6 dir. Tinkal suyunu kaybederek kolaylıkla tinkalkonite dönüşebilir.
Kille ara katkılı tinkalkoni ve
üleksit ile birlikte bulunur. Ülkemizde Eskişehir-Kırka yataklarından
üretilmektedir.
Kernit (Razorit)
Tabiatta renksiz, saydam uzunlamasına iğne şeklinde küme kristaller
şeklinde bulunur. Sertliği 3, özgül ağırlığı 1.95 gr/cm3 ve B2O3
içeriği %51'dir. Soğuk suda az çözünür. Kırka'da Na-borat kütlesinin
alt seviyelerinde yer alır. Dünyada ise Arjantin ve A.B.D.'de bulunur.
Üleksit
Tabiatta masif, karnıbahar şeklinde, lifsi ve sütun şeklinde
bulunur. Saf olanı, beyaz rengin tonlarındadır. İpek parlaklığında
olanları da vardır. Genelde kolemanit, hidroboraksit ve probertit
ile
birlikte teşekkül etmiştir. B2O3 içeriği % 43'tür. Ülkemizde
Kırka, Bigadiç ve Emet yörelerinde, dünyada ise Arjantin'de
bulunmaktadır.
Probertit
Kirli beyaz, açık sarımsı renklerde olup ışınsal ve lifsi şekilli
kristaller şeklinde bulunur. Kristal boyutları 5 mm ile 5 cm arasında
değişir. B2O3 içeriği % 49.6'dır. Kestelek yataklarında üleksit
ikincil mineral olarak gözlenir. Ancak Emet'te tekdüze tabakalı
birincil olarak ve Doğanlar, İğdeköy bölgesinde kalın tabakalı
olarak oluşmuştur.
Kolemanit
Monoklinik sistemde kristallenir. Sertliği 4-4.5, özgül ağırlığı
2.42'dir. B2O3 içeriği % 50.8'dir. Suda yavaş, asitte (HCl)
hızla çözünür. Bor bileşikleri içinde en yaygın olanıdır.
Türkiye'de Emet, Bigadiç ve Kestelek de, dünyada ise A.B.D.de
bilinen birçok yatak vardır.
Pandermit (Priseit)
Beyaz renkte ve masif olarak teşekkül etmiş olup kireçtaşına benzer.
Ülkemizde Sultançayırı ve
Bigadiç yataklarında Pandermit gözlenmektedir. B2O3 içeriği % 49.8'dir.
Hidroborasit
Bir merkezden ışınsal ve iğne şeklindeki
kristallerin rasgele yönlenmiş ve birbirini kesen kümeler
halinde bulunur. Lifsi bir dokuya sahiptir. B2O3 içeriği % 50.5'tir.
Beyaz renkte, bazen içerisindeki impüritelere bağlı olarak sarı
ve kırmızımsı renklerde (arsenik içeriğine göre) kolemanit,
üleksit, probertit, tunalit ile birlikte bulunur. Ülkemizde
en çok Emet, Doğanlar, İğdeköy yörelerinde ve Kestelek'te oluşmuştur.(
Bu sayfadaki bilgiler DPT kaynağındandır ve yayını serbesttir http://ekutup.dpt.gov.tr/)
|